04 Februari, 2009

UNDHA-USUK BASA

BASAKU BASAMU

Undha_Usuking Basa Kaya Tibane Apel

“Kula tak dhahar riyin nggih Mbak,” ujare Kang Musirin, tukang bangunan kang daksambati mbenakkake gendheng kang padha mlorot.
“Nggih” wangsulanku karo mesem. Mesem, merga geli krungu basane Musirin kang mbasakke awake dhewe nganggo ukara dhahar, kamangka kudune dhewekke nggunakkake ukara nedha kanggo mbasakkake mangan.
Basa Jawa duwe undha-usuk basa/strata bahasa. Trap-trapaning basa kudu cocok utawa jumbuh karo sapa sing omong lan sing diajak omong. Dadi yen kaya Musirin mbasake dhahar kanggo diri pribadi, sawetara kang dijak omong saumuran utawa status sosiale padha utawa luwih dhuwur, dianggep ora pas. Rada “nyekrik”. Iki istilahe para eyang karuyun. Samesthine Musirin milih ukara nedha kanggo ngganti dhahar.
Beda maneh saupamane sing diajak omong Musirin iku anakke dhewe. Dhewekke bisa nganggo ukara dhahar, merga status umure Musirin luwih tuwa ketimbang anakke. “Bapak arep dhahar sik”

Merga ora tegel nglarani atine Musirin kang mbasakake diri-sendiri kuwi, aku ora nyereg utawa ngelokake. Tetep positif thingking. Aku paham, Musirin ora ngerti trep-trepane undha-usuking basa Jawa. Mbok menawa dheweke rumangsa basane wis bener.
Bab ora pener ngetrapake undha-usuking basa ora mung Musirin dhewe sing luput. Akeh bocah jaman saiki kang ora bisa ngetrapake undha-usuking basa. Bocah-bocah produk milenium alias kang lair taun 2000-an apa maneh. Akeh wong tuwa ing tanah Jawa kang kadereng nasionalisme tinggi, migunakkake basa Indonesia kanggo caturan sadina-dina marang putra-putrine. Utawa kuwatir diunekake ketinggalan jaman, malah ana kang caturan nganggo basa Inggris.
Pancen ana plus-minuse caturan nganggo basa Indonesia utawa Inggris. Nanging manawa wong tuwane ora ngajarake basa ibu, akibate, akeh bocah kang ora dhong babar blas omong Jawa. Apa iya kelakon tenan samengkone bangsa Jawa kudu sinau basa ibune ing Jepang, Walanda utawa Amerika? Akeh warga manca negara/luar negeri itu kang saiki kayungyun sinau basa Jawa karana tembang utawa seni gamelan/pewayangan.
Pancen isih ana wong tuwa kang ngajak caturan marang putra-putrane nganggo basa jawa. Emane ora nganggo undha-usuk. Akeh kang karepe apik, nanging akeh kang salah kaprah. Upamane nalika si ibu ndhawuhi putrane adus.
Contone, “Äyo dhik, siram dhisik..” Nah, merga tembung iku diajarake pendhak dina, nalika si anak dewasa basa iku kang dianggep bener. Contone: “...kula siram riyin nggih Bu...” kamangka kudune “.....kula adus rumiyin nggih Bu...”
Dadi dudu salahe si anak ta, manawa “tanpa dosa” akhire dhewekke mbasakkake diri-pribadi kaya si Musirin iku.

Njarag
Apa isih perlu ngetrepake undha-usuking basa Jawa? Satleraman mula kepenak yen caturan nganggo basa ngoko. Rasane bisa ngilangake gap utawa batasan. Batasan status sosial, umur, lan asal-usul.
Wektu iki akeh wong tuwa ngajak caturan anak-anakke nganggo basa ngoko sadina-dina. Nanging apa ya, bener ora butuh undha-usuking basa kanggo ukara-ukara tartemtu?
Mendah isine yen anak/adik kita mbasakkake bapak-ibu nganggo basa ngoko saengga timbul kesan njarag (ora nganggo unggah-ungguh –kurang ajar). Upamane: “Bapak lagi mangan” utawa Bapak lagi maem” Nah, apa ora isin yen tembung iku dirungokake wong liya? (wong liya iku bakal mbatin, - anak kurang ajar-- apa wong tuwane ora ngajari basa kang bener lan pener?)
He..he..he...mbok menawa pancen ya mangkono kedadeane. Basa kang bener lan pener saiki anane mung ana buku pelajaran sekolah. Jam pelajaran basa Jawa ing sekolah wae winates banget. Ora aneh yen pungkasane wawasan undha-usuking basa mung dingerteni sebatas teori. Trap-trapane gumantung kebiasaane ing omah. Yen wong tuwane ngajari basa krama kang bener, anakke melu bener. Yen masa bodhoa ya....sami mawon. Buah apel jatuh tak jauh dari pohonnya.

Jakarta, Pebruari 2009
Salam
Rini

Tidak ada komentar: